Alles over de IJsheiligen

Iedereen kent ze: de IJsheiligen. Ze hebben bijna een mythische status. Maar wanneer 'zijn' ze en wat betekent deze volksweerkunde eigenlijk voor de moestuin? In deze post alles over de IJsheiligen en de moestuin.

IJsheiligen

Volgens overleveringen en volksweerkunde gaat het om de laatste dagen in het voorjaar dat er nog nachtvorst kan zijn. De periode is van 11 tot en met 14 mei en daarmee vormen de vier IJsheiligen een belangrijk markeringspunt in het moestuinseizoen.

De IJsheiligen zijn zo genoemd vanwege hun gevaar van koud voorjaarsweer dat schade doet aan het jonge gewas, dat rond deze tijd boven de grond komt. Denk bijvoorbeeld aan aardappels en tomaten. Beiden behoren tot de familie van de 'nachtschade-achtigen'. De zogenaamde 'Solanum' is een geslacht van planten in de nachtschadefamilie 'Solanaceae' en zijn bijzonder vorstgevoelig. Een beetje nachtvorst kan zo'n plant al helemaal kapot maken.

Historie van de IJsheiligen

Uit geschriften blijkt dat de eerste vermeldingen van deze 'heiligen' dateren van ongeveer het jaar 1000. In de meeste landen rekent men drie heiligen tot de IJsheiligen, omdat drie een heilig getal is. In die landen wordt dan St. Mamertus (11 mei) of St. Bonifatius (14 mei) niet meegeteld. De twee die er dus altijd bij horen zijn St. Pankratius en St. Servatius. Zij vormen 'de harde kern' van de IJsheiligen.

Voor de nachtvorst zijt ge niet beschermd, totdat Servatius zich over u ontfermt. 

In bergrijke gebieden, waaronder Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk en Hongarije, werd in het verleden ook de 15e mei meegerekend. De heilige die daarbij hoorde was Sophie. In de 11e eeuw was zij beschermvrouwe tegen de nachtvorst. In het Alpengebied werden in die beruchte meiperiode vuren ontstoken ter bescherming tegen de vorst. Dat gebeurt overigens nog steeds in een groot aantal Nederlandse boomgaarden.

Zo gebeurde het vaker op het einde van februari; aangemoedigd door het lengen van de dagen bezongen de vogels voorzichtig hun territoria, de bomen knopten en wat zich 's winters had ingegraven maakte zich op voor een weerzien met de zon. En uitgerekend dan sloeg de winter nog één keer keihard toe, om de idioten te weren uit de wereld [...] - Dimitri Verhulst

Oorzaak van nachtvorst

Waarom ontstaat in deze periode eigenlijk nachtvorst? In deze periode warmt de aarde overdag al goed op door de kracht van de zon, maar 's nachts kan de temperatuur dus best onder nul geraken. 

Door open en helder weer 's nachts, straalt de aarde in deze periode nog heel veel warmte uit naar de atmosfeer met een grote temperatuurschommeling op één dag tot gevolg. Dit effect wordt later in het seizoen gedempt door het zeewater dat tegen die tijd goed is opgewarmd. De temperatuur-schommelingen over de dag nemen dan weer af.

Geen garantie 

Zoals gezegd is de periode 11 tot en met 14 mei een weerovergang: hogere temperaturen overdag en 's nachts temperaturen onder nul (nachtvorst). Ná deze dagen kan er sporadisch nog een nachtvorst zijn, dus in het verleden behaalde resultaten zijn geen garantie voor de toekomst.

By F. Deboosere

Op de website van Frank Deboosere staat een heel mooi overzicht van wanneer de laatste nachtvorst zich voordeed in Ukkel. Dit overzicht toont aan dat de laatste decennia het moment van de laatste nachtvorst steeds eerder valt. Er zijn echter ook uitschieters waarbij nog nachtvorst is geweest op 16 mei, ná de IJsheiligen. Houd de weersverwachting dus goed in de gaten in deze periode.

Boondag

De laatste van het illustere rijtje IJsheiligen is Bonifatius. Een oude wijsheid daarover gaat als volgt:

Wie bonen wil eten, moet boonman niet vergeten

En de 14e mei, oftwel bôndag op z'n Brabants, is afgeleid van de patroonheilige Bonifatius. Als je dus bonen wilt zaaien in de volle grond, dan doe je dit op of ná 14 mei. Zelf heb ik de bonen al (begin mei) in de volle grond zitten, maar binnen voorzaaien kan natuurlijk eerder al prima.

Geduld is een schone zaak

Het beste om de IJsheiligen mee te bestrijden is geduld. Als je daar weinig van hebt, zoals ik, dan zorg je dat je zaailingen beschut staan onder een afdak of zeil. Belangrijk is dat er geen uitstraling van warmte naar boven kan plaatsvinden, dan zakt de temperatuur niet zo erg en blijft je plantgoed gespaard van vorst. Het blijf dus zaak om deze periode goed naar de weersverwachting te kijken.